«Από τα πολλά άτομα τα οποία είμαι, από τα οποία είμαστε, δεν μπορώ να κατασταλάξω σε ένα μόνο.»
Πάμπλο Νερούδα, “Είμαστε πολλοί”
Ας μην γελιόμαστε, το δημόσιο πανεπιστήμιο βρίσκεται σε κρίση… Οι ίδιοι οι όροι για τη συνέχιση της λειτουργίας του κάθε μέρα γίνονται πιο δύσκολοι και ανυπέρβλητοι. Σε πολλά ιδρύματα κόβονται μια και καλή οι πανεπιστημιακές σημειώσεις και εκδόσεις, οι εκφωνήσεις για τις ασκήσεις και τις εργασίες τυπώνονται πια από τους φοιτητές, τα εργαστήρια και οι αίθουσες διδασκαλίας ψάχνουν απεγνωσμένα λέκτορες, βοηθούς και διδακτικό προσωπικό για να τις γεμίσουν. Οι διάδρομοι έχουν χάσει αυτή την ευχάριστη ανακατωσούρα με τα σπρωξίματα, το συνωστισμό, τις αναπάντεχες (και πολλές φορές ακόμη και αμήχανες) συναντήσεις με ανθρώπους που μοιράζονται μαζί σου τα ίδια άγχη και τις ίδιες ανησυχίες, τα ίδια όνειρα και την ίδια καθημερινότητα.
Το «άλλο»
Οι αιτίες γι΄ αυτή την πρωτόγνωρη κατάσταση είναι πολύπλευρες και διαφορετικές, αλλά σίγουρα κάποιες από αυτές είναι αντικειμενικές και άλλες υποκειμενικές. Με άλλα λόγια, πολλές από αυτές πηγάζουν από τον ίδιο το χαρακτήρα του πανεπιστημίου: οι περισσότεροι φοιτητές ψάχνουν πως θα μαζέψουν όλο και περισσότερες δεξιότητες και ατομικές ικανότητες, τα μαθήματα τα αντιμετωπίζουμε σαν ένα εργαλείο για να γίνουμε καλύτεροι επαγγελματίες από τον διπλανό μας, ενώ συχνά καταλαβαίνουμε τη σχέση μας με τους διδάσκοντες (όποιοι κι αν είναι αυτοί) σε ένα μεταφυσικό επίπεδο, όπου ο ένας κατέχει την απόλυτη αυθεντία ενώ ο άλλος τίποτα. Παράλληλα, τα μαθήματά μας φαίνεται να χωρίζονται από κάποια στεγανά, κάποιους διαχωριστικούς τοίχους όπου δεν τα αφήνουν να μπλεχτούν, να αλληλοαμφισβητηθούν, να σχηματίσουν κρίση και προβληματισμούς. Ακόμη κι ο ελεύθερος χρόνος μας έχει μετατραπεί σε μια γκρίζα ζώνη, σε μια μαύρη τρύπα που καταπίνει τις ανάγκες μας. Έχει γίνει μια αχαρτογράφητη περιοχή που χρησιμεύει μόνο στην προετοιμασία των μαθημάτων και των υποχρεώσεων της επόμενης μέρας και όχι στη δοκιμασία όλων όσων αποκομίζουμε από το πανεπιστήμιο εκεί που πραγματικά μετράνε: έξω στους δρόμους και στην κοινωνία.
Το «δικό μας»
Από την άλλη, πολλές από τις αιτίες έχουν να κάνουν με εμάς τους ίδιους και φυσικά με τον τρόπο που όλη αυτή η γενικευμένη μελαγχολία μας έχει επηρεάσει και μας επηρεάζει κάθε μέρα. Μέσα στο πανεπιστήμιο γίνεται δύσκολο έως ακατόρθωτο να εντοπίσουμε την κοινότητα. Όχι τη λέξη φυσικά, αυτή μπορεί να την βρει οποιοσδήποτε αν δει μερικούς ανθρώπους μαζεμένους έξω από ένα κυλικείο ή ένα αμφιθέατρο, αλλά την έννοια. Την αντίληψη ,δηλαδή, ότι το πανεπιστήμιο δεν είναι χώρος κατάρτισης αλλά πάνω απ’ όλα είναι κοινωνικός χώρος. Την αντίληψη που πάνω και πέρα απ’ όλα είναι συναντίληψη, είναι η δύναμη που μας κινητοποιεί να συζητάμε μεταξύ μας, να αποφασίζουμε για τη ζωή και τις αξίες μας, να διαφωνούμε και να συνθέτουμε, να βρισκόμαστε όλοι μαζί όταν όλος ο κόσμος μας θέλει χώρια και απομονωμένους. Την έννοια που θέλει και επιδιώκει ένα ελεύθερο πανεπιστήμιο όπου η επανοικειοποίηση και η επανάχρηση ενός κλειστού δημόσιου χώρου (όπως ένα κυλικείο ή μια άδεια αίθουσα) δε θα συμβολίζει μια παράνομη πράξη αλλά μια νέα καθημερινότητα.
Τα όνειρά μας κομμάτι ενός νέου παραδείγματος
Όμως, αν θέλουμε να ξεφύγουμε από την παραπάνω κατάσταση μπορούμε αλήθεια να το κάνουμε βασισμένοι σε παλιές έννοιες και σε παλιά εργαλεία? Ή μήπως ενώ αντιστεκόμαστε στην εντεινόμενη εξαθλίωση επιδιώκουμε να γυρίσουμε σε μια παλιά κατάσταση πριν την κρίση όπου όλα ήταν καλώς καμωμένα? Η απάντηση οφείλει να είναι όχι και στα δύο. Από τη μια μεριά γιατί δε μπορούμε να φανταστούμε μια διαδικασία που θα μετασχηματίσει το πανεπιστήμιο χωρίς να μετασχηματίσει και τους ίδιους τους φορείς και τα υποκείμενά της, δηλαδή τους ίδιους τους φοιτητές. Από την άλλη μεριά γιατί το παλιό πανεπιστήμιο δημιουργούσε ακριβώς τις προϋποθέσεις και έστρωνε το έδαφος για τον πλήρη εξευτελισμό του, αναπαράγοντας τον αποκλεισμό και την εκμετάλλευση των φοιτητών-μελλοντικών εργαζόμενων μέσα από τις δομές και τις πρακτικές του…
Όμως τελικά εμείς ποιο πανεπιστήμιο θέλουμε;
Η απάντηση μπορεί να δοθεί μόνο άμα δούμε όλοι μας τις διαφορετικές αφετηρίες μας, τις προσωπικές και συλλογικές μας ανησυχίες, τις διαφορετικές όψεις των χαρακτήρων, των προσωπικοτήτων, των εαυτών μας. Αν όλοι αναρωτηθούμε για τις κοινωνικές μας ανάγκες αλλά και τις πολλαπλές μας ταυτότητες εν τέλει. Σίγουρα, όμως, ξεκινώντας από την διαίσθηση και την εμπειρία μπορούμε να «πιάσουμε» φευγαλέα κάποιες όψεις του…
Πρώτα-πρώτα, είναι ξεκάθαρη η απόσταση ανάμεσα στον καθηγητή-διδάσκοντα και τον φοιτητή-διδασκόμενο. Η απόσταση αυτή, όμως, δεν πρέπει να διανυθεί αλλά να καταργηθεί: να αμφισβητήσουμε και τις δύο έννοιες. Μέσα από διαδικασίες που έχουν στον πυρήνα τους το συμμετοχικό και το αντιπαρατιθέμενο. Ας φανταστούμε, για παράδειγμα, ένα σχήμα όπου για την εκπόνηση ενός θέματος οι φοιτητές θα λειτουργούν σε ομάδες σε μια αίθουσα. Με τους καθηγητές να κατεβαίνουν από την έδρα ή το βήμα τους και να περπατούν ανάμεσα στους φοιτητές, όχι λύνοντας απορίες αλλά εμπλεκόμενοι κι οι ίδιοι στη διαδικασία μάθησης. Από την άλλη, οι φοιτητές βοηθούν άλλες ομάδες ενώ εξερευνούν πολλαπλές προσεγγίσεις στο ίδιο πρόβλημα ξεκινώντας από πολλά διαφορετικά ερεθίσματα. Σκεφτείτε μια διάλεξη όπου δε θα εκφωνείται μία αλήθεια και μία αντίληψη, αλλά δύο ή περισσότερες διαφορετικές και μετά θα ακολουθεί συζήτηση ανάμεσα στον “από πάνω” και τους “από κάτω”. Συζήτηση που θα αποτυπώνεται σε επόμενες διαλέξεις που θα προετοιμάζουν οι ίδιοι οι φοιτητές, αναλαμβάνοντας περιοδικά το ρόλο του διδάσκοντα.
Σε ένα δεύτερο χρόνο, είναι μεγάλη η αντίθεση και ο διαχωρισμός ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική. Μια αντίθεση που ιστορικά δεν δικαιολογείται αν δούμε την παραγωγή επιστημονικής θεωρίας ως απότοκο της παρατήρησης και του πειράματος. Η λογική αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα από ένα μοντέλο που θα βασίζεται στο πανεπιστήμιο του παραδείγματος, των εργαστηρίων και των workshop, του κοινωνικού πειραματισμού και της αυτενέργειας. Ένα εργοτάξιο σε μικρογραφία, η εκπόνηση ενός σχεδίου ανάπλασης για μια περιοχή στο κέντρο μιας πόλης, η συνέντευξη από κατοίκους περιοχών για το πώς φαντάζονται τη γειτονιά τους, μια μορφή και ένα πλαίσιο συμμετοχικού σχεδιασμού μιας επαρχίας-πόλης-κοινότητας καταργούν τα στεγανά ανάμεσα στο πανεπιστήμιο που σκέφτεται και την κοινωνία που εκτελεί. Η ίδια η κοινωνία εμπλέκεται σε μια συνεχή διαδικασία αναθεώρησης, σκέψης και παραγωγής γνώσης. Το πανεπιστήμιο και η γνώση με άλλα λόγια κοινωνικοποιούνται ενώ το κοινωνικό στοιχείο πολιτικοποιείται μέσω της αυτοθέσμισης των διαφόρων ομάδων (οργανωμένων ή αυθόρμητων).
Παράλληλα, ένα πανεπιστήμιο εκφράζει και μια χωρικότητα. Και όταν λέμε χωρικότητα δεν εννοούμε μόνο την έκταση που καταλαμβάνει, αλλά τους μετασχηματισμούς και τις αλλαγές που προκαλεί στον ίδιο το χώρο και την αντίληψη που τρέφουμε και αναπαράγουμε γι αυτόν. Μια ομάδα φοιτητών που “μπουκάρει” σε ένα άδειο δωμάτιο για να το μετατρέψει σε χώρο διαλόγου, ζύμωσης και ικανοποίησης καθημερινών αναγκών ανοίγει καινούριους δημόσιους χώρους εντός των σχολών, μετατοπίζει τους παλιούς, αναγκάζει απόμακρο κόσμο να ξαναβρεί το κοινωνικό, να θυμηθεί ή να μάθει πως συζητάμε. Ένα πανεπιστήμιο ή ένας φοιτητικός σύλλογος που διοργανώνει μια εξωστρεφή δράση σε μια πλατεία ή σε ένα κεντρικό χώρο διευρύνει την έννοια του ασύλου και της αντίστασης εκτός των τειχών του, ενώ αναδεικνύει τις αρχές της αλληλεγγύης και της αυτονομίας. Ένα κοινωνικό παντοπωλείο σε κάθε σχολή γεννά αποκεντρωμένα πρότυπα παραγωγής, ενώ πολεμά την υπεραξία που αποσπάται από το κόστος μετακίνησης των αγαθών.
Συν τοις άλλοις, ένα ριζοσπαστικό πανεπιστήμιο είναι αυτό που συνδέεται οργανικά με την παραγωγή. Όχι όμως με μια παραγωγή που βασίζεται στη στοχοθεσία του κέρδους και της εμπορευματικής ολοκλήρωσης, αλλά μια παραγωγή που θα δημιουργεί μέσα στο πανεπιστήμιο εστίες αποανάπτυξης, παράγοντας ιδέες και καινοτομίες σε πολλά επιμέρους σημεία και διασπαρμένους χώρους και αντιστεκόμενη σε ένα πρότυπο που θέλει τις ιδέες να δημιουργούνται κεντρικά σε ένα “καταξιωμένο θύλακα γνώσης” και έπειτα να διανέμονται. Μια παραγωγή που θα δημιουργεί ανθρώπους με ολόπλευρες προσωπικότητες, που θα αφομοιώνουν στην πράξη το σύνολο των διαδικασιών και θα περνούν από τον ένα κλάδο στον άλλο, σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνίας ή με την ατομική τους κλίση.
Ταυτόχρονα, υπό καθαρή αμφισβήτηση οφείλει να μπει και η ίδια οντότητα της γνώσης, το αντικείμενό της, καθώς και οι πυρήνες που την εκπέμπουν. Ήρθε μάλλον η στιγμή να πιστέψουμε σε ένα πανεπιστήμιο, στο οποίο η γνώση, δεν θα κατοικεί στα κεφάλια λίγων και εκλεκτών, ούτε θα σαπίζει σε σκονισμένες βιβλιοθήκες, αλλά θα ανανεώνεται και θα αλληλεπιδρά πλήρως με την καθημερινότητα και τις ανάγκες των φοιτητών. Αυτό καταβαραθρώνει το πρότυπο μιας πανεπιστημιακής ελίτ, που ανταγωνίζεται σε ένα υψηλό επίπεδο, πίσω από κλειστές πόρτες εργαστηρίων, αλλά παράλληλα δίνει την ευκαιρία για μια ανατροφοδότηση στην πανεπιστημιακή έρευνα, και την καθοδήγηση της σε πιο ανθρωποκεντρικούς δρόμους.
Φτάνοντας στο τέλος αυτού του κειμένου ίσως να αντηχήσουν περίεργες φωνές, φωνές της κανονικότητας. Μα η αγορά μας θέλει ανταγωνιστικούς με χαρτιά και εργασιακές εμπειρίες, εργαζόμενους χωρίς σύνορα! Θέλω άμεσες λύσεις θα σκεφτείς, οι οποίες θα μου δώσουν το χαρτζιλίκι, ή γιατί όχι και την καριέρα της επόμενης ημέρας. Το πανεπιστήμιο οφείλει να μου δώσει εφόδια, τα οποίο θα έχουν αντίκρισμα επαίνων και αργότερα οικονομικών απολαβών.
Μα κάπου εδώ μπαίνει σα σφήνα η πολιτική. Γιατί πολιτική δεν είναι μόνο ο βαρετός τύπος στο τραπεζάκι της σχολής που θα μιλήσει για καλύτερες μέρες, ούτε μόνο η παρουσία και η ψήφος σε μια συνέλευση. Πολιτική είναι και ο τρόπος που επιλέγεις να μάθεις, πολιτική είναι και η καθημερινή παρουσία στη Σχολή, πολιτική είναι και η επιλογή ή μη να συλλογικοποιούμε τις προβληματικές μας, να βγάζουμε τον μπαμπούλα απ’ την ντουλάπα, να μιλάμε για ελλείπεις σημειώσεις, για εντατικοποίηση των ρυθμών ζωής και διαβάσματος, για αλλαγές στο πρόγραμμα σπουδών, πράγματα που μας αφορούν άμεσα και μέχρι τώρα ρυθμίζονταν από μια αόρατη αυθεντία: τους εκάστοτε τεχνοκράτες και ειδικούς.
Ενημερώση κάθε 15 δευτερόλεπτα
